Samen een toneelstuk schrijven
De vraagstelling die theatermaker Elsa Averill voor dit experiment formuleerde luidt: Hoe kan ik samen met een maker met autisme een toneelstuk schrijven, waarin we beiden geven en nemen in het maken van een verhaal, waarin ik hem volwaardig meeneem in zowel het conceptueel als creatief proces en we ook beiden verantwoordelijk zijn voor productionele taken? Het experiment gaat over een gezamenlijk schrijfproces dat al een jaar liep en dat in dit experiment naar een eerste versie van een toneelstuk heeft geleid. Ines Sauer volgt Elsa’s experiment als onderzoeker door opnames van de schrijfsessies van de twee makers te beluisteren en samen met Elsa op deze sessies te reflecteren. Theatermaker en onderzoeker ontdekken dat de maker met autisme het steeds meteen ‘gewoon weet’, ‘van A tot Z’, als hij een vraag van Elsa krijgt. Hierdoor wordt het voor Elsa een uitdaging om ook voor zichzelf zelf ruimte te vinden, iets toe te voegen aan het creatief proces, waardoor het een echt gezamenlijk schrijfproces wordt, zonder dat één van de twee makers de regels bepaalt. Voorts blijkt de gezamenlijke fantasie te groot te zijn om uitvoerbaar te zijn op het toneel. Vooralsnog heeft de eerste versie van het toneelstuk daarom de vorm van een theatrale lezing, die wel vormgegeven wordt met kostuums, decor- en lichtontwerp en soundscape. De twee makers gaan de uitdaging aan het toneelstuk alsnog uitvoerbaar te maken door zichzelf en elkaar vragen te stellen over hoe hun ideeën toch op het toneel vormgegeven zouden kunnen worden.
Terugblik op samenwerking met Tim Kools
2017-2020
Tim Kools en Elsa May Averill werken in het najaar van 2017 voor het eerst samen.
We maken de voorstelling WIJ. Tim is performer in de voorstelling. Ik, Elsa, regisseer. Ik ben vanaf het begin geraakt en geïnspireerd door zijn open, kwetsbare en begeesterde aanwezigheid en bijdrage in het proces. Hij is een enorm gulle performer. Hij durft zich te geven aan zelfs de meest abstracte opdrachten die ik voorstel. Is enorm sensitief naar zijn medespelers en heeft een hele rijke innerlijke wereld die zich zowel in bewegingsmateriaal als in gesproken improvisaties uit.
In de jaren die volgen werken we samen aan nog vier projecten.
Najaar 2020
Ik vat het idee op om samen met Tim een toneelstuk te gaan schrijven.
Tim is een uitzonderlijke performer; heel scherp van geest en zeer talig, met een verbeeldingskracht die resoneert met de mijne. We hebben beiden een grote affiniteit voor het sciencefiction en fantasy genre en een grote verbeeldingskracht
Een idee begint zich te vormen over het mogelijk eindresultaat; live een theatrale lezing houden waar we andere kunstenaars voor zullen uitnodigen om aan bij te dragen. Geluidsontwerp, vormgeving, acteurs voor het lezen van overige rollen.
Februari 2021
Ik stuur een brief aan Tim. Lees hier de brief aan Tim.
Ik krijg te horen via de begeleiders van zijn theatergroep dat hij enthousiast is en graag mee wil werken aan het project.
Maart 2021
Tim en ik ontmoeten elkaar voor het eerst om aan het project te beginnen. Dit doen we online via zoom vanwege de corona Lockdown.
We zullen in 2021 twaalf keer afspreken, iedere keer via zoom. De maatregelen in de zorgsector zijn streng en houden langer stand dan de maatregelen van overheidswege. Er is grote angst voor corona besmetting voor mensen met een zwakkere gezondheid. En hoewel Tim zelf gezond en sterk is, begeeft hij zich in kringen waar kwetsbare mensen zijn, waardoor hij zich moet aanpassen aan de maatregelen om hun veiligheid te waarborgen.
De eerste paar afspraken onderzoeken we hoe we samen kunnen werken. De sessies worden voornamelijk geleid door mijzelf die schrijfopdrachten voorstelt en veel vragen stelt aan Tim.
April 2021
We improviseren het begin van ons verhaal door om de beurt te spreken en elkaar aan te vullen; het begin van het avontuur van de nog naamloze held.
Mei 2021
Ik merk dat ik de gesprekken die we tussen het ‘schrijven’ door hebben, gesprekken over het leven en over hoe een toneelstuk te schrijven, net zo interessant (misschien wel fascinerender) vindt als het verhaal wat we aan het maken zijn en ik zie mogelijkheden om een meta element in het uiteindelijke toneelstuk te verwerken. Het stuk zal zich afspelen in een gefantaseerde wereld die in veel opzichten paralellen met de onze vertoond. Het schrijven en het bedenken van het toneelstuk zelf kan echter ook een onderdeel van de uiteindelijke inhoud worden. De gezamenlijke zoektocht van Tim en mij naar personages en de wereld die we proberen te scheppen kan een meta element zijn in het toneelstuk. Dit kan iets uitdrukken wat gaat over onze eigen verlangens naar een andersoortige wereld of een gemis van iets in onszelf of in de wereld waarin we leven.
We bevinden ons in een stadium waarin we aan het onderzoeken zijn hoe samen te schrijven. Zo kan bijvoorbeeld Tim zijn ‘pen’ zijn gedachten en fantasie niet bijbenen, maar vertellend kan hij wonderlijk gelaagde verhalen en volzinnen vormgeven. Hij heeft een uitzonderlijke manier van zoekend haast schrijvend spreken.
Juni 2021
Ik kom er achter dat Tim een uitzonderlijk goed geheugen heeft. Wanneer ik niet meer weet wat we in eerdere sessies hadden bedacht (dit gaat tot in de kleinste details) weet Tim het altijd nog precies.
Juli 2021
De aanvraag bij het letterenfonds voor een kleine ontwikkelbeurs wordt gehonoreerd. Tim en ik kunnen voor de schrijf sessies en het werk in 2021 betaald worden.
Februari 2022
Ik geef Tim, tussen twee schrijfsessies in, via e-mail een opdracht die los staat van het verhaal wat we samen aan het scheppen zijn om weer wat ruimte te creëren voor nieuwe input en creativiteit.
De opdracht luid als volgt:
- Verzamel drie objecten die veel voor je betekenen.
- Schrijf een stukje waarin jij als protagonist op de vlucht bent en terwijl je ergens schuilt (waar?) pak je de drie objecten uit je tas. Het zijn je power objecten. Je mag zelf verzinnen wat voor powers ze je geven.
Dit is een opdracht waar Tim schijnbaar van aangaat want ik krijg een vrij uitgebreid document in mijn mailbox met foto’s en twee pagina’s tekst met het begin van een heel nieuw verhaal. Hier de foto’s me opstuurde.
Hier de objecten die ik verzamelde:
Bij onze eerstvolgende bijeenkomst op de dinsdag kan Tim niet stoppen met vertellen over het verhaal wat hij had bedacht geïnspireerd op de objecten. Hij heeft het intussen in zijn hoofd ook zover uitgewerkt dat het (zonder te overdrijven) een uitgebreide synopsis is van een volledig boek. Ik poog nog onze schrijfsessie terug te leiden naar ons oorspronkelijke verhaal maar uiteindelijk luisteren Inés (Inés Sauer Dramaturg/regisseur) en ik met bewondering en verbazing urenlang naar Tim die in detail verteld over zijn nieuwe verhaal. Wanneer Tim en ik in de auto zitten na onze sessie van drie uur en hij nog steeds door blijft vertellen over zijn verhaal vraag ik hem of hij niet een synopsis zou willen opschrijven van dit boekwerk. Tim legt uit dat hij er geen boodschap aan heeft een synopsis te schrijven omdat hij het volledige verhaal al tot in detail in zijn hoofd heeft uitgewerkt. Het lijkt hem juist verwarrend om er een samenvatting van te moeten maken. Ik besef me verbijsterd dat hij in de afgelopen week in zijn hoofd werkelijk een volledig boek heeft uitgewerkt.
Ik ontdek ook deze maand dat ik in onze samenwerking soms de ruimte voor mijn eigen ideeën moet bewaken. Tim kan een bepaalde verhaallijn of scéne al zo snel doordacht hebben dat het voor hem, soms zelfs voordat we het samen hebben besproken, definitief aanvoelt. Het vergt dan van hem heel wat inspanning om zijn idee bij te stellen.
Hoe dan ook blijven we zoeken naar hoe samen te bedenken en samen te schrijven. Ik moet waken voor het niet teveel uit handen geven, vaak krijgt het dan de vorm van een interview en Tim doet zijn best om flexibel te zijn, wat hem vaak lukt.
Maart 2022
Naast het verder ontwikkelen van ons verhaal en het proberen te vertalen tot concrete theatrale scenes, lezen we iedere sessie samen een stukje uit een bestaand toneelstuk. Onder andere Samuel Beckett en Jon Fosse passeren de revue. We doen dit zodat Tim een idee kan krijgen van de mogelijkheden-structuur-vorm van een geschreven toneelstuk
April 2022
Ik ben begonnen te typen tijdens onze sessie. O.a. om het taalgebruik van Tim te vangen, om efficiënter en sneller te kunnen werken (het terugluisteren van de urenlange opgenomen sessies, selecteren en uittypen van tekst is enorm tijdrovend en ik kom er vaak niet tijdig aan toe) op deze manier hebben we sneller iets op papier (op beeldscherm)
Het is zoeken naar hoe de filmische beelden en verhaallijnen te vertalen naar het geschreven toneel.
Hier een fragment als voorbeeld 2
Mei 2022
Het samen verdiepen, verfijnen van het verhaal is geweldig. Tim en ik zitten op een lijn, we vullen elkaar aan en het verhaal wordt steeds rijker.
Hier een fragment als voorbeeld. 3
Het vormgeven van het verhaal naar toneel blijkt een tijdrovend en langzaam proces. We hebben te maken met twee verschillende creatieve geesten, de filmische beelden moeten vertaald worden naar het toneel en het is voor Tim nieuw in toneelbeelden-teksten te denken.
Abstractie opzoeken is niet iets wat natuurlijk komt voor Tim, en voor mij als theatermaker juist iets waar ik vaak naar zoek. Ook binnen het vertellen van het verhaal. Ik merk dat het letterlijk vertalen van het verhaal naar een ‘well-made play’ niet iets is wat mij energie geeft. Los daarvan zijn we in het proces vaak nog aan het uitdokteren wat de details van het verhaal zijn alsook de achtergronden van gebeurtenissen en personages.
Juni 2022
Ik besluit dat we de komende bijeenkomsten samen het hele verhaal zullen uitschrijven. Zodat we een document hebben waarin alles staat en vandaaruit verder kunnen kijken wat we ermee willen. In mijn achterhoofd spelen nog steeds de vele gesprekken die we hebben gevoerd en opgenomen op zoek naar het verhaal en ons eigen verhaal en leven in relatie daarmee. Mijn idee om het te verwerken in het toneelstuk daarvan voelt nog complex aan door de hoeveelheid materiaal alsook doordat het niet mijn natuurlijke manier van maken/schrijven is.
We besteden twee dagen aan het samen uitschrijven van het volledige verhaal. We vertellen het hardop en ik typ het gelijktijdig uit. Het is een bewerkelijke taak en we zijn aan het einde van dag twee moe. Het is het einde van het seizoen en de energie is er op het moment een beetje uit.
Ik ben blij dat we het hebben opgeschreven.
Zomer 2022
We nemen een pauze van twee maanden van elkaar. Ik ga de zomer door, denkend aan hoe nu verder en waar dit heen kan gaan. Het vooruitzicht op dezelfde manier verder te werken geeft me niet veel energie, en dat is voor mij altijd een duidelijk signaal dat ik nog niet gevonden heb wat ik zoek. Dus ik wacht geduldig af wat er wel zal komen. Ik merk echter wel dat wanneer ik fragmenten terugluister van onze afspraken ik juist wel energie voel en enthousiasme. Het is juist de interactie, het samen creëren, onderhandelen, elkaar verassen wat me aanzet. De parallellen die we vinden met ons eigen leven en hoe we over het leven en de wereld denken. De poging het in een ‘well-made play’ te gieten voelt kunstmatig en klinkt vooral als idee wel goed maar ik twijfel of dat het wel is wat het moet worden.
Dan spreken Inés Sauer (dramaturge/regisseur) en ik op een middag in augustus met Back to Back theatre uit Australië. In het gesprek vertellen de performers (met een Intellectual Disability) en de medewerkers van het gezelschap ons over het proces van waaruit hun voorstellingen vloeien. Hoe ze vanuit improvisaties op de vloer tot teksten komen, hoe ze soms jaren aan een voorstelling werken. Hoe inclusief ze werken, niet alleen de spelers zijn nauw betrokken bij het maakproces maar het gezelschap is ook actief bezig met het betrekken van de community eromheen. Dat het niet alleen gaat over inclusiviteit maar ook over representatie. Hoe belangrijk het is als persoon met een verstandelijke beperking een stem te krijgen, ook als voorbeeldfunctie voor alle mensen die geloven dat dat voor hen niet mogelijk zou kunnen zijn. Het verslag van het gesprek kan je hier lezen.
De voorstelling inspireert me. Ze kaarten onderwerpen aan die enorm gevoelig liggen. Ze spreken over hun zogeheten beperking, over hoe wij als ‘normaal’ publiek naar hen kijken. Het meta theatrale element, het transparant maken binnen de voorstelling van wie ze zijn en wie wij zijn als publiek raakt me en zet me aan. Dit zijn juist elementen die ik vaak zelf opzoek binnen het theater wat ik maak, weliswaar vaak vanuit fysiek materiaal. En een idee begint bij mij te borrelen van een andere manier van verder werken met Tim. Een werkwijze waarin we misschien het oorspronkelijke idee van het ‘affe toneelstuk’ te gaan lezen voor een publiek kunnen gaan loslaten en veel meer op de vloer gaan maken. Dat we wellicht juist het proces van samenwerken kunnen gaan tonen met het science fiction verhaal als symbool voor een gedeelde fascinatie. De ideeën die nu nog pril zijn moeten nog vorm gaan krijgen en het is voor Tim te weinig concreet wanneer ik het aan hem voorleg. Hij kan er zich nog geen beeld van vormen en dat begrijp ik. Ik kom weer tegen in het gesprek wat ik met hem heb eind augustus dat we niet alleen te maken hebben met twee verschillende creatieve geesten maar ook twee hele verschillende breinen. Wellicht zal het samen zoeken naar wat voor voorstelling we samen willen gaan maken ook het materiaal zijn waarmee we de voorstelling maken. Een nieuwe fase kondigt zich aan. Hoe het gaat worden weten we nu nog niet. Maar ik begrijp dat het een proces is wat geduld en tijd nodig zal hebben, zoals het dat al nodig had het afgelopen jaar dat we samenwerkten.
September 2022
Op het eindsymposium van het tweejarige onderzoek van RAAK MKB naar inclusie binnen het theater lezen Tim en ik de eerste akte van ons toneelstuk voor aan een publiek. Met houtje-touwtje geluidsfragmenten en schetsmatig ingevoegde momenten van meta theatraliteit waarin Tim en ik kleine discussies hebben over het schrijven van het stuk (uitgeschreven van enkele opnames van onze schrijfsessies). Ondanks de sobere setting (Tim en ik achter een tafel naast een hifi set en het publiek voor ons op rijen stoelen in een met TL verlichte studio) is het een bijzondere en inspirerende ervaring. Niet alleen voor ons maar ook voor het publiek, wat blijkt uit het nagesprek. Het voorlezen van het stuk, wat voor het grootste deel uit regieaanwijzingen bestaat, staat het publiek toe te verdwijnen in hun eigen verbeelding. De neurodiversiteit die wij beiden representeren is duidelijk hoor en zichtbaar maar raakt om zo gelijkwaardig te zien bestaan. Tim en ik voelen ineens de kracht van de vertelling en het plezier van het te delen met een publiek. Het motiveert ons om verder te gaan met deze werkwijze en het stuk werkelijk af te schrijven.